Heeft u (binnenkort)
herfstvakantie? Bezoek dan eens de expositie Escher in het Paleis, in Den Haag.
Zijn optische illusies zijn bekend, maar blijven intrigerend. U denkt dat iets
rond is, maar het blijkt vlak. Bij Escher lijken dingen soms veraf, maar zijn tegelijkertijd
dichtbij: een perspectiefspagaat.
Dat is vooral een leerzame
oefening voor ambtenaren, want zij zullen de komende jaren ook moeten toveren
met perspectief. De overheid wil immers naar 'veraf'. Bijna elke beleidsnotitie
gaat over 'burgerkracht', 'eigen draagvermogen' en 'eigen
verantwoordelijkheid'. Het beeld van de overheid als hulpverlener verdwijnt rap
naar de achtergrond. De focus verschuift van curatief beleid –
schuldhulpverlening ná het ontstaan van schulden, uitkeringen verstrekken ná
werkloosheid – naar preventief beleid. Om dat te realiseren komt de overheid –
paradoxaal genoeg – steeds ‘dichterbij’. Hoe is dat zo gekomen?
De terugtrekkende beweging
van de overheid gaat vaak gepaard met 'kortingen' op budgetten. Om met deze
schaarsere middelen uit te komen maken gemeenten de (verstandige) keuze in te
zetten op preventie. Zo geven gemeenten budgetcursussen aan financieel
kwetsbare huishoudens, om de noodzaak van dure schuldhulpverlening te
voorkomen. En tieners worden bij hun studiekeuze uitgebreid geïnformeerd over
arbeidsmarktkansen, om te voorkomen dat scholen opleiden tot werkloosheid.
Maar kennis is niet alles.
We gaan niet ineens verstandige keuzes maken als we goed geïnformeerd zijn. In
onze keuzeprocessen speelt meer mee. Zo zijn we sterk georiënteerd op het hier
en nu: we bezwijken makkelijker voor de verleiding iedere dag iets kleins te
kopen (zoals een ijsje) dan dat we sparen voor een dagje weg (bijvoorbeeld naar
een expositie). En we zijn in onze keuzes overgevoelig voor levendige en
concrete informatie. De grapjes die tijdens de presentatie van een opleiding
worden gemaakt kunnen daardoor voor aankomend studenten zwaarder wegen dan de kennis
over arbeidsmarktkansen.
Dat
onbewuste gedragsprocessen een grote rol spelen is ook bij de overheid geland. Preventieve
maatregelen houden daar steeds vaker rekening mee, bijvoorbeeld door de
budgetcursussen te geven voor meer homogene groepen, zodat er een groepsdruk
ontstaat. En wat vinden we er eigenlijk van wanneer de overheid veranderingen
in onze persoonlijke situatie (verhuizing, ziekte, nieuw werk) gaat aangrijpen
om ons nieuwe gewoonten voor te stellen? Dat kan wel erg 'dichtbij' komen. Waren
burgers niet juist zelf verantwoordelijk? Zie hier de perspectiefspagaat.
De vraag is dus: hoe
dichtbij mag de overheid komen zodat de
overheid zich kan terugtrekken? Het vangnet moet smaller, maar hoe ver mag de
overheid gaan om die besparing te realiseren? Het antwoord daarop heb ik nog
niet gevonden. Misschien vindt u het antwoord als u Escher gaat bekijken in het
Paleis. Want zelfs al moet je bij Escher soms een trap afdalen om omhoog te
klimmen – in zijn tekeningen staat alles wel in een logisch verband.
